MADEIRA, UN INSULA
UBI ON POTE BEN PARLAR INTERLINGUA

Madeira es le tertie subtropic insula montuose in le Oceano Atlantic post le Insulas Canari e le Azores. Illo es un region independente de Portugal.

Le archipelago madeirese consiste del insulas habitate Madeira e Porto Santo e del insulas inhabitate Ilhas Desertas e Ilhas Selvagens. Le archipelago es un gruppo de vetule, volcanic insulas roccose. Maderia es 740 kilometros quadrate grande, 900 kilometros ab Lisbona, e 600 kilometros ab le costas marrochin.

Le nomine Madeira significa “insula de ligno.” Iste nomine esseva date per Gonçalves Zarco e Tristão Vas Texeira. Illes lo discoperiva in 1419. Le insula esseva inhabitate e coperite de arbores.

Gratias al vento alisee del nord-est e del aqua del mar calide, illo ha un climate agradabile e un abundante vegetation subtropic. (Dunque on nomina Madeira le jardin Flottante del Oceano Atlantic.) Le capital es Funchal con 100.000 habitantes, le tertio del total, e su situation es verso le costa sud del insula.

On pote facer omne cosa como natar, sport nautic, navigar, piscar, jocar a golf e tennis. Pro gauder realmente del panoramas splendide, on debe promenar super le si-nominate sentieros “levadas”, que son un sorta de canales que flue al longe del costa montuose.

Sovente facite per mano, iste canales provide aqua potabile e humecta le plantages innumerabile.

Iste sentieros vos guida al longe del campos, permittente que on vide le cultivation terassal e le costas scarpate coperite con vegetation que los circumfere. Splendidissime son le arbores eucalyptic, le cedros, le pinos, e le sortas diverse del flores como orchideas, hibiscos, bouganvilleas, mimosas, gaiatas, fuchias, e strelitzias.

Pro le alpinistas il ha alicun alturas como Pico Grande (1657 m), Pico de Arriero (1818 m), e Pico Riuvo (1862 m). Del ultime on dice que on pote vider benissime le levar del sol. Super toto ab le alturas on ha le panoramas bellissime super le mar e le paisages.

Necessari es un bon condition physic e un manca de pavor del altitude. Le promenada pote esser penose gratias al sol e al elevation. Si vos vole, es possibile pernoctar in un cabana montuose. Es recommendate informar in anticipation al Secretaria Regional do Turismo in Funchal.

Altere possibilitates sur le insula son, per exemplo, un visita a Funchal. Recommendate son le “mercados dos Lavradores,” un exemplo de un mercato atlantic construite circa un patio con flores in colores flammante.

Possibilitates bastante existe pro parlar interlingua con le madeireses. Parla con le venditrice de flores, le venditores de fructos, le expertos de pisces qui son occupate con le preparation del specialitate local, le “espada.”

Le jardin botanic es un delecto pro le oculo. Illac son tote le flores e arbores de Madeira etiquettate con lor nomines portugese e latin.

A partir de illac vos habera un panorama super le porto de Funchal. Le edificios de Funchal non son interessante in reguardo a cultura e historia.

In Monte (montania in interlingua) on pote inhalar aere fresc e nostalgia. Illac on ha le possibilitate de conducer in slitta, le si-nominate “curros de cesto.”—un sorta de sede rotunde montate super plancas que es pulsate a basso del montania per homines in costumes blanc. Finalmente arrivate in Funchal, le homines parti rapidemente pro cercar nove touristas. On les debe amar!

Si vos circumfere le insula, vos videra le sequente:

Un porto coloristic in Câmara de Lobos, casas fabulose in Santana, piscinas natural in Porte Moniz, aguardente a bon mercato in Ribeira Brava, un cascada e vincas a Seixal, un ecclesia sin horologia in São Vicente, le sol plagia in Prainha (le qual es nigre) le vetule citate del insula—Machico e Canico—es famose de su cibollas.

In le interior del pais in le montanias on videra Camacha, famose de su industria de canna e de su dansas popular; Eira de Serrado, con un panorama super un vallea profunde; Paul da Serra, un plana turfiera differente de vegetation madeirese. E, in Santa da Sera, on pote jocar a golf.

In un parola, Madeira es bellissime. Si vos vole plus de information, scribe al Secretaria Regional do Turismo, Avenida Arriaga 18,9000 Funchal, Madeira.

Bon Viage!

(Per Jeanette van Oostrum, publicate in Panorama, novembre-decembre, 1991)

><

UN GRANDE POPULO SIN PROPRIE STATO

Inter le populos de Europa que non ha lor proprie stato, le catalanes occupa un loco particular. Illes ha de omnes le plus grande population—inter cinque e septe milliones—e son plus grande que le norvegianos, finnos, albaneses, e alteres como “populos statal” in Europa. Le catalanes anque occupa un region plus grande que, per exemplo Pais Basse, Belgica, Danmark, o Switza.

Le territorio del catalanes appertine a quatro diverse statos: Espania, Francia, Andorra, e Italia (Sardinia). On considera que le lingua catalan es quasi un membro intermediari inter le linguas ibero-romanic e gallo-romanic (inter iste gruppos il ha diverse subdialectos, in particular iste de Valencia—que ha circa 3,7 milliones de habitantes—e le si-appellate “mallorquin” super le Baleares). E homines qui parla catalano se trova etiam in America latin (Argentina e alterubi).

Plus que 95% de omne catalanes europee es concentrate super le terreno espaniol. Illes ha lor domicilio super le litore oriental del peninsula pyrenee del frontiera francese (illo tracia se trans iste region verso sud usque Alicante)—un zona circa 700 km longe. In le parte del nord late plus que 200 km; in le parte del sud, minus que 50 km, e illo se extende trans le mar usque le Insulas Balear.

Le mentionate regiones de Espania in le quales habita le population catalan contine 65.000 kilometros quadrate. Ultra le proprie region catalan (in espaniol cataluña; in le lingua catalan, catalunya). Con le metropole Barcelona appertine a iste etiam le pluralitate de Valencia, le Baleares, e un stricte region in Aragon oriental.

Le Principat de Catalunya (principate de Catalonia) ha un extension de 31.426 kilometros, e circa 70% de su population de circa 6 milliones de habitantes parla catalano, ma super le Baleares, que ha 700.000 habitantes, circa 90% del population parla catalano.

In le fin del prime millennio Catalonia se trovava sub le influentia del arabes e del governamento francese, e desde le 10-me seculo illo attingeva de plus in plus le autonomia. In le anno 1137 illo se univa con le regno de Aragon. Desde le medio del 13-tie seculo usque le medio del 15-nte seculo se displicava le expansion del catalanes verso le Mediterraneo, e illo etiam esseva ligate a causa del colonisation super le Baleares e Sardinia, ubi usque hodie vive un minoritate catalan. Le catalanes anque se extendeva a Corsica, Malta, e Napoli. E etiam certe partes de Grecia ha populationes catalan. Durante iste epocha le lingua catalan esseva un importante lingua de contactos international.

Post le unification de Aragon con Castilia in le anno 1479 evanesceva de plus in plus le signification de aragonese-catalan. Pauco a pauco on annullava le autonomia catalan e liquidava le privilegios particular del catalanes.

In le 17-me seculo erumpeva le lucta pro le renovation del soveranitate catalan in le alliantia con Francia, ma iste effortios restava sin successos.

Un nove phase in le movimento catalan national comenciava durante le annos inter 1820 e 1830. Ben que non existeva un systema de instruction public (on lo liquidava in 1825), comenciava a penetrar in le citates le lingua catalan. In le medio del seculo on comenciava imprimer libros e presentar obras de theatro in catalano.

Un movimento national nasceva opponente effortios de Madrid pro un centralisation e “castilianisation” del catalanes durante le ultime quarto del 19-ne seculo e in le comenciamento del del 20-me seculo, quando prosperava le lingua imprimite e quando le populo ganiava derectos in garantia.

Ma le annos inter 1910 e 1920 characterisava se per le accrescimento del restriction contra le movimento catalan. Post isto sequeva le reinfortiate combatto pro le independentia o autonomia catalan. Le statuto a un autonomia tamen se faceva approbar solmente in 1934; illo esseva valide usque le cancellation del regime republican in 1939. Le governamento de Francisco Franco de novo opprimeva le cultura catalan, e on poteva usar solmente le espaniol in le scholas e officios.

In le fin del annos 50 e in le comenciamento del annos 60, le territorio catalan videva un non-insignificante developpamento economic (mestiero, tourismo), que esseva ligate con le immigration de milliones de personas ab altere regiones del pais—in particular ab Andalusia—le quales se assimilava ad un alte grado, in contrasto al situation simile presso le bascos espaniol. Le immigrantes hodie amonta a circa le medietate del habitantes de iste region, ma le pluralitate de illes parla catalano.

Le catalanes native—super toto in le proprie region catalan (istes son le quatro provincias: Gerona, Lérida, Barcelona, e Tarragona) conservava nonobstante le disfavorabile conditiones social combinate con un pronunciate conscientia national.

Le lingua on usa cata die como medio del communication. Etiam durante le annos post le Secunde Guerra Mundial on publicava continue libros e periodicos catalan. Nasceva etiam nove cantos catalan e nove obras de theatro. Viste que le governamento de Franco non permitteva opposition politic, nasceva organisations super un base cultural absolute. Le juventute, super tuto le studentes e etiam le parve e medie burgeses e le clero esseva un fortia special in le lucta politic e cultural del catalanes. Ecce qualque factores importante que contribueva a iste lucta:

· Le population catalan es grande—circa un sexto del population del territorio espaniol.

· Le economia del territorio catalan es multo ben developpate con industria pesante, construction del machinas, e production e victualias.

· In altere regiones del paises west-europee il a varie altere minoritates national.

· Le catalanes non cognosce le sentimento de inferioritate vis-à-vis le majoritate espaniol. Isto explica etiam le facto que illes pote absorber e assimilar immigrantes ab altere regiones de Espania.

· Le effortios del governamento de Madrid pro opprimer per un partition administrative le movimento catalan non habeva successos particular

Post le declino del regime Franco nasceva in Catalonia un organisation de 11 associationes national—per exemplo, le consilio del politicos qui demandava pro Catalonia un statuto pro autonomia. Iste demanda se poneva in vigor in 1979 como parte del nove reorganisation administrative de Espania sur base regional.

In 1982 eveniva le proclamation del autonomia de Valencia e in 1983, ille del Baleares. In iste tempore occurreva le reinfortiamento del positiones del lingua e cultura catalan, le quales, post multo tempore, recipeva de novo lor legitimation.

On comenciava ancora un vice usar le lingua catalan in le scholas e in le medios de communication public (radio, television, jornales quotidian). On anque editava multe libros in catalano—solmente 872 titulos in 1976, ma 2.140 in 1981 e 3.471 in 1985.

Le interdiction official del uso del catalano durante le regime de Franco causava problemas de “analphabetismo”, e un grande parte del catalanes non pote leger le lingua e, in particular, scriber lo. Ma in le “patria” catalan le situation es melior que in altere regiones catalan como in Valencia e super le Baleares. Nonobstante, on ha travaliate assiduemente pro corriger los.

Francia es un altere pais europee ubi habita personas del nationalitate catalan, qui vive in le sud del pais in le nord-est del Pyreneos. Le frontiera inter Francia e Espania transversa le region catalan. In le departimento Pyrénées-Orientales con su centro Perpignan (in catalano: Perpinya) se trova 60% del catalanes francese. Le nomine historic de iste territorio es Roussillon (in le lingua catalano Roselló). Jam in le 15-te seculo le soveranos francese habeva grande interesse in le ambiente de Roussillon, de origine un parte de Aragón.

Desde alora on observa in iste region le oppression del lingua e cultura catalan. Le stato del repression e francisation durava etiam usque le revolution de 1789 e anque in le 19-ne seculo. Ma le lingua e cultura catalan monstrava grande resistentia.

In le 20-me seculo se reinfortiava le effortios del renascentia. Ma mesmo hodie on non ha attingite un stato satisfactori. Usque nunc il ha habite un debile effortio pro usar le catalano in le scholas, e pauc libros se publica in catalano.

Le crescimento del tourismo post le Secunde Guerra Mundial e le translocation de franceses ab Africa del Nord post 1960 reinfortiava le domination francese, e le juvenes abandonava lor villages e cercava travalio in le citate. Con isto se dislocava le lingua e le cultura catalan continuemente al nivello del folklore e del patriotismo local. Ma le organisationes national del Catalonia espaniol monstra un certe interesse pro le catalanes de Roussillon.

Un phenomeno multo specific es Andorra, un stato miniatura in le montanias pyrenee con un population qui parla catalano. Hic catalano, con le espaniol e le francese, es le lingua bureaucratic.

In 1983 Andorra habeva 40.000 habitantes. Ma multes de illes es immigrantes recente—principalmente franceses e espanioles. A pena un quarto del population general es catalanes cuje familias se habeva establite in Andorra ante tres generationes, e le composition ethnic del pais nunc se ha cambiate.

In le nord west de Sardinia il ha anque un enclave isolate de gente catalan (inter 10.000 e 30.000 personas) in le citate italian Alghero (Alguer in le lingua catalan). Illes es descendentes del habitantes qui colonisava Sardinia in le medio del 14-te seculo durante un epocha de prospertitate in Valencia.

(Per Dr. Leo Satava, ethnographo tchec qui vive in Praha. Publicate in Panorama, Maio-junio 1991)

><

DISCOPERTA DISCUTITE IN LE PAIS
“DISCOPERITE” PER CHRISTOPHORO COLUMBO

SUA: Le americanos discute vividemente si o non—e specialmente quanto—on debe celebrar le discoperto ante 500 annos per Christophoro Columbo del nove continente. Alteres discute si Columbo del toto esseva le prime europeo illac.

Le 12 de octobre 1942 Columbo arrivava all Nove Mundo ab Espania. Ora le evento va esser grandemente celebrate. In februario replicas construite in Espania de su naves—Niña, Pinta, e Santa Maria—visitara portos statounitese. Quatro menses plus tarde un flotta de naves ab 40 paises abandona Espania pro New York, e in Espania mesme il habera un exposition “Etate de discopertas” ab april a octobre.

Christophoro Columbo anque essera rememorate in libros. 40 libros es o va esser publicate super ille, i.a., un encyclopedia Christophoro Columbo con 350 articulos super multe themas, ab le sclavitude aztec al medicina del 15-te seculo. Mesmo un opera super Columbo, “Le Viage” in tres actos, essera presentate in New York, e un album con musica calypso de Columbo anque essera vendite.

Agentias de viage offere tours de Columbo; le firma computatorial IBM offere exploration del aventuras de Columbo in le classes per usar un computator; e duo films essera producite in Hollywood. Le Smithsonian Institute in Washington aperi su plus grande exhibition; le Galeria National exhibi 600 obras de arte ab tote le mundo ex plus de 200 collectiones public e private in 33 paises; e le citate Columbus in le stato Ohio va usar milliones de dollars pro eventos pro celebrar le famose homine. Le exhibition dura usque le 1 de april, 1993.

Secundo le historico de arte, Maurizio Marini, un portrait in oleo de 43 x 58 cm—probabilemente per le pictor espaniol Pedro Berruguete (1450-1504)—acclara que Columbo habeva capillos rubie, oculos verde e profunde, un longe naso como un aquila, e que ille esseva plus magre que supponite. Le portrait non ha essite cognoscite ma esseva in 1990 vendite per un collector private.

Columbo atterrava a Bahamas in 1492, credente que ille habeva finalmente discoperite le via per mar a Asia. Ma ille non esseva le prime a discoperir America. Le aventurero islandese Leif Eiriksson, le filio de un norvegiano, arrivava ja circa le anno 1000, e Islanda e Norvegia ha per grande annuncios e eventos probate attraher le attention del mundo a lor famose ancestre. Le majoritate non cognosce le viages de Leif Eiriksson, e ille es placiate toto in le umbra de Columbo durante iste anno.

Al 12 de octobre 1992, le die del discoperta, le restos de Columbo va esser movite ab le cathedral in Santo Domingo in le Republica Dominican a un nove pharo Columbo. Anque isto non es sin controversias. Historicos dice que mesmo non le ossos es le sues.

(Per Thomas Breinstrup, publicate in Panorama, januario-februario, 1992)

><

UN SEPTIMANA IN ASUNCIÓN

Paraguay: Le viage comenciava in Brasília, le capital brasilian. Le autobus lassava le station le 9 de januario, a mediedie. Le 10 al mesme hora nos arrivava a Foz do Iguaçu, citate frontier inter Brasil, Paraguay, e Argentina. Durante iste tempore on videva grande plantationes de soya, mais, canna, e multe fermas. On pensava super le “Ponte del Amicitate” que liga Brasil e Paraguay. Depost qualque horas on arrivava in Asunción, le capital paraguayan.

Durante le fin de septimana io cognosceva le citate, que ha circa un million de habitantes. Le populo es multo hospital e amabile. In iste epocha, estate, il faceva calor de 35 grados C, e le sol esseva brillante.

Le 13, lunedi, io iva al “Centro de Estudios Brasileiros”, e faceva un dono de libros (Interlingua-English Dictionary, Interlingua Grammar, …). Multe studiantes paraguayan studia portugese ibi e pois veni a Brasil pro studiar al universitate.

Martedi io iva al “Biblioteca Nacional,” in le centro del urbe, e faceva un altere donation de libros. On anque donava libros al “Universidad Nacional” pro le bibliotheca universitari.

Mercuridi esseva un die libere a promenar per le citate usque Cerro Lambaré (Monte Lambare), ubi se pote observar tote le capital e le elegantissime quartiero Puerto Pabla. Daniel, mi collega paraguayan, qui ultra espaniol e portugese anque parla anglese e germano, esseva un perfecte hospite.

Jovedi io retornava al CEB e on combinava un curso intensive de interlingua in le mense de julio (13-23) con anterior divulgation per jornales, radio, e television (il ha solmente duo retes illac).

Venerdi io conversava con sr. Arnaldo d’Oliveira, coordinator cultural del ambassada brasilian. Ille dava su permission pro le uso de un camera in CEB, mense de julio, pro concretisar le curso a esser realisate malgrado su conviction in le fortia del lingua anglese.

Sabbato, nos viagiava usque San Bernardino, ubi se situa le famose Lago Ypacaraí. Un loco touristic, sin dubita, agradabile. Nos promenava per canoa sur le aquas del laco durante un hora meraviliose.

Dominica io comprava qualque cassettas folkloric e “ñandutí”—le artisanato local. Le musicas popular es polkas e guaranias, un rhythmo typicamente latinoamerican. Il ha multe “fiestas” (festas) e un cosa que io considerava characteristic esseva le siesta, que como in Mexico es un costume bastante popular. Tote le casas e portas se claude, mesmo illos del commercio, scholas, bares, etc.

Io parlava espaniol, ma in le casa de mi amico anque portuniol (um nixtura de portugese e espaniol). Tote le paraguayanos, ultra espaniol, parla anque le guaraní, un lingua indigena multo usate, plus cognoscite que espaniol mesme.

Le 19 io retornava a Brasília, post 28 horas de viage e 1.800 km de distantia.

Si vos, car lector, vole inviar material informative e libros pro aprentissage de interlingua, invia los a: Jorge Daniel Fereira López, Calle Alberdi 2033, Barrio Obrero, Asunción, Paraguay.

Assi como a nostre collegas me place ille pais. In guarani: Rohayhú Paraguay!

(Per Ramiro Castro, publicate in Panorama, martio-april, 1992)

[Retro a Viages]
[Vade al prime pagina]