NOTAS SUR LE HISTORIA DEL SECULO XX
Parte 1

Influentias Importante del Seculo XX

Durante le ultime tertie del seculo XIX Europa explodeva con un forte developpamento economic a causa del Revolution Industrial, que continuava usque le prime annos del seculo XX. Iste progresso economic occurreva irregularmente con alternante periodos de acceleration e depression economic. Il es conveniente divider iste periodo in le prime e le secunde Revolutiones Industrial.

Le prime revolution industrial originava in Anglaterra in le seculo XVIII con le mechanisation del industria textile e le invention del machina de vapor, e postea iste revolution se extendeva al altere paises de Europa e de America, principalmente le Statos Unite. Con le evolution de technicas de mechanisation, un crescente numero de productos antea facite per artisanos nunc se faceva a melior mercato per processos industrial, e le artisanos qui anteriormente los faceva se trovava sin empleo. Illes e le population rural tunc debeva laborar in fabricas industrial, que apparentemente offerecia a illes un medio plus secur de ganiar se le vita.

Durante le secunde Revolution Industrial, iste tendentias augmentava. Altere industrias comenciava lor evolution, specialmente le industria chimic, developpate principalmente per Germania. Un altere factor importante esseva le developpamento de nove formas de energia.

Le uso del electricitate, que on poteva producer solmente per accumulatores electric in le prime parte del seculo XIX, se limitava al telegrapho. Ma con le invention del dynamo per Gramme in le ultime parte del seculo XIX, on poteva usar motores electric pro cata machina industrial, eliminante le necessitate de complicate e inefficiente systemas de transmission mechanic. Le progresso del industria chimic anque produceva meliorationes in le production del aciero e de altere alligatos metallic.

Le construction de ferrovias anque esseva un factor potentissime in le developpamento economic del secunde Revolution Industrial. In le ultime parte del seculo XIX, le principal paises europee habeva completate su rete ferroviari. Le construction de tunnels extendeva le rete ferroviari europee, unificante Francia, Switza, e Italia in un sol rete. Il anque habeva unes projectos spectacularissime, como le completion in Russia del ferrovia transiberian, un linea de unes 9.900 kilometros que attingeva Vladivostok in 1902.

Le application del machina de vapor e postea del motor Diesel al propulsion de naves accelerava le progresso del navigation maritime, que deveniva plus secur con le invention del radiotelegraphia de Marconi. Durante iste periodo, 79% del tonnage de transporte correspondeva al commercio europee e 12% al commercio american.

Le perfection de motores de explosion faceva practic le uso de automobiles como medio de transportation, e con illos veniva le expansion de un nove systema de autostratas, que faceva plus dense le rete de transportes in le paises industrialisate.

Le invention del telephono faceva plus facile le communication instante electric e rapidemente ampliava retes de communication commercial e facilitante le consolidation de interprisas commercial.

Le industria europee trovava nove consumitores in territorios colonial annexate a Europa durante le ultime decennios del seculo XIX. Inter iste imperios colonial, le plus grande esseva le Imperio Britannic. A causa de omne iste activitates, le valor del commercio international se duplicava in le prime decennios del seculo XX.

Durante iste periodo, le paises europee dominava le commercio international. Quando le Prime Guerra Mundial comenciava in 1914, 65% del valor total del exportationes mundial originava in paises europee. Ma le commercio american expandeva de 12% del total mundial a 39%. Iste commercio comenciava con condimentos e altere productos del colonias europee e de Europa mesme. Ma quando le seculo XX comenciava, le importation de minerales e altere materias prime deveniva plus importante.

Durante le prime periodo del Revolution Industrial, le paises europee exportava principalmente articulos de consumption. Ma postea deveniva plus importante le exportation de machineria pro le construction de ferrovias e de fabricas in altere epaises que se industrialisava.

Le Grande Potentias Economic:

Anglaterra, que comenciava le prime Revolution Industrial, esseva le potentia le plus grande durante le Seculo XIX. Ma quando le seculo XX comenciava, le angleses habeva tres importante competitores: Germania, Francia, e le Statos Unite.

Le Guerra Civil american provocava in le Statos Unite grande progresso economic e industrial, le qual cresceva lentemente ma accelerava durante le ultime decennio del seculo XIX, continuante su curso de acceleration constantemente durante le seculo XX e formante le base del hegemonia mundial american que comenciava post le Secunde Guerra Mundial.

Anglaterra, Germania, e Francia esseva le paises le plus potente de Europa, e illos dominava le altere paises europee cuje industria esseva ancora incipiente e cuje agricultura esseva povre o mal planificate.

Inter 1890 e 1913 le taxa annual de crescimento brute medie esseva 3,9 in le Statos Unite, 2,9 in Germania, 1,7 in Anglaterra, e 1,4 in Francia. Iste datos nos permitte verificar, de un parte, le progresso spectacular american e, del altere parte, le crescente developpamento de Germania, que deveniva le plus grande inter le grande potentias industrial europee, relegante Anglaterra al secunde position e Francia al tertie a causa de su bonissime productos textile e metallurgic (aciero e industria pesante e chimic). In despecto del hegemonia industrial german, London continuava su hegemonia economic a causa del prepotentia international del libra sterling.

Foras del area euroatlantic, solmente existeva un pais que se habeva industrialisate bastante pro poter competer con le potentias euroamerican: Japon, que ante un medie seculo se liberava de su systema feudal e comenciava un aggressive programma de occidentalisation e industrialisation. Japon non habeva multe capital e ressources natural, ma su population esseva habil- e inteligentissime.

Le japoneses se industrialisava in le sectores de armas, transporte maritime, industria pesante, e technologia textile e architectural, imitante le modelos occidental de production. Le governamento central imponeva forte impostos a su sector rural e los investiva in su nove centros industrial, que rapidemente produceva resultatos economic spectacular.

In 1894 Japon declarava un guerra contra China e lo vinceva. E Japon e Russia voleva occupar Manchuria. Pro resolver iste conflicto, Japon declarava le guerra contra Russia e lo vinceva in un battalio naval. Iste guerra reduceva le poter del czar russe e indirectemente facilitava le revolution bolshevic. E le paises euroatlantic nunc comprendeva que illos habeva un nove competitor in le Oriente cuje potentia cresceva constantemente.

Prosperitate e Miseria Inter le Paises Industrialisate:

Le systema economic que accompaniava le Revolution Industrial, le capitalismo, continuava le concentration de ricchessa a in le manos del proprietarios del interprisas commercial e industrial. Iste tendentia cresceva gradualmente in le seculo XIX e accelerava durante le seculo XX.

Le proprietarios de iste interprisas voleva augmentar lor profitos al maximo possibile e pagava lor obreros solmente bastante pro mantener los vive in circumstantias miserabile. Lor circumstantias sovente non dava a illes accesso al medios de nutrition e hygiene le plus basic. Lor tornos diurnal de labor les debilitava physicamente usque le maladia. Illes non habeva ulle accesso al education. E si illes lo habeva, le demandas physic de lor horas de labor non les permitterea applicar se a lor studios. Mesmo le feminas e le infantes del classes menos privilegiate debeva laborar usque le exhaustion physic pro mantenter lor familias in iste circumstantias pessime.

A causa de iste problemas, le obreros del paises industrial essayava defender lor interesses establiente organisationes syndical, que gradualmente se consolidava e organisava grande agitationes social desde 1905. Iste syndicatos non poteva establir se in le sectores economic ubi le conditiones de vita del obreros esseva le pejor, e illes debeva limitar lor actiones politic a sectores ubi le industrialisation esseva le plus concentrate. In Anglaterra e Germania iste syndicatos habeva unes 4.000.000 obreros, un taxa multo superior a illo de Francia, ubi solmente unes 1.000.000 poteva organisar se in syndicatos.

Le Developpamento del Socialismo:

Con le syndicatos de obreros, le ideologias pro reorganisar le societate industrial cresceva. Le currente le plus importante del socialismo europee habeva su inspiration in le doctrina de Karl Marx, qui, conjunctemente con Engels, publicava in 1848 le Manifesto communiste, que exhortava le obreros de Europa assi: �Proletarios de omne le mundo une vos.� In su forma de democracia social, le marxismo deveniva bastante forte pro eliger un solide numero de representantes al parlamentos principal europee�20% in Germania, 25% in Nor�vega, 20% in Belgio, e 15% in Francia. In Anglaterra le partito laboriste obtineva in 1910 42% del votos popular.

In Russia le partito socialdemocrate, fundate in 1898, se divideva in sectores menchevic e bolchevic (1903). Le bolchevicos fomentava un rebellion in 1905, que conjunctemente con le guerra russojaponese, debilitava le governamento czariste. In 1917 illes implantava in Russia le prime regime socialiste del mundo.

Le anarchismo, plus radicalmente, voleva eliminar omne organisationes authoritari, includente governamentos de ulle forma. Illes habeva su major influentia in Russia, Francia, Italia, e Espania. Le anarchistas fomentava unes attaccos violente de transcendentia historic in le prime decennios del seculo XX.

Nationalismo e Imperialismo:

Durante le ultime decennios del Seculo XIX le grande potentias europee, impulsate per su developpamento economic, contendeva inter se pro ampliar su mercatos e procurar fontes secur de materiales prime. Fortificate per le ideologia nationaliste del paises europee, illos divideva inter se omne Africa, Asia, e Oceania.

Le division de Africa in colonias europee se faceva completemente sin prestar attention al interesses del population colonisate e sin considerar differentias ethnic, cultural, o historic. Multe vices le divisiones geographic del colonias europee produceva frontieras artificial marcate per parallelos e meridianos.

Le Conferentia de Berlin, que habeva un effecto historic primordial que fortificava le instabilitate ethnic e politic in le periodo de decolonisation post le Secunde Guerra Mundial, fixava tres regulas general pro le futur occupation african.

(1) Le possession de un zona costal dava derecto al occupation de su territorio interior.

(2) Le base pro le possession de un territorio esserea su occupation effective e no le derectos historic.

(3) Omne le paises haberea le derecto a navigar per le fluvios grande.

Ecce le division colonial inter le grande potentias ante le Prime Guerra Mundial:

Anglaterra, un pais con un extension de 245.000 kilometros quadrate, habeva in 1914 un imperio de 33.000.000 kilometros quadrate diffundite per le cinque continentes, o 126 vices plus grande que le Anglaterra metropolitan. Su principal area de expansion esseva Africa e le subcontinente hindustanic.

Francia dominava un imperio de unes 10.000.000 kilometros quadrate, 20 vices plus grande que su territorio national, con 55.000.000 habitantes diffundite principalmente per Africa ma anque per Indochina e le insulas del Pacifico.

Germania, que habeva arrivate tardivemente a conquerir su colonias a causa del politica international europiste de su cancellero Bismark, interprendeva con Wilhelm II un �politica mundial�. Quando comenciava le seculo XX, Germania habeva colonias in Africa, Asia, e Oceania con un territorio total de 2.000.000 kilometros quadrate e 8.000.000 habitantes.

Hollanda, post occupar le archipelago indonesian, extendeva su dominio a Sumatra e al Insulas Celebes e attingeva un imperio 60 vices plus grande que su territorio metropolitan.

Portugal manteneva su territorios african, Angola e Mo�ambique. Le ambitiones de Portugal esseva unificar ambe territorios, un al este e le altere al west, ma Anglaterra frustrava iste ambition.

Belgio non formava su imperio per initiativa national ma como un interprisa de su rege, Leopoldo II, qui creava le �Stato Libere del Congo� independente de Belgio ma sub su dominio personal. Ben que le rege assecurava que su intentiones esseva humanitari e scientific, su exploitation de iste territorio immense de 2.500.000 kilometros quadrate esseva inhuman e diabolic. A causa de criticas international e domestic, ille transfereva iste territorio a su pais in 1908.

Espania possedeva un territorio extensissime ma anque habeva ambitiones colonial in le sud de Asia usque le frontieras de Afghanistan e Iran. Russia anque voleva le dominio de Mongolia, Manchuria, Korea, e China. Iste ambitiones confligeva con altere paises europee, que controlava su portos principal.

Russia possedeva un territorio extensissime ma anque habeva ambitiones colonial in le sud de Asia usque le frontieras de Afghanistan e Iran. Russia anque voleva le dominio de Mongolia, Manchuria, Corea, e China. Iste ambitiones confligeva con altere paises europee, que controlava su portos principal.

Japon, le sol nation oriental con ambitiones imperialiste, opponeva le avantiamento del russos in Manchuria e debilitava le governamento czariste post su guerra con Russia (1904-1905), que provideva un grande surprisa al governamentos europee. Post establir su dominio sur Corea e qualque insulas in le Pacific, le japoneses satisfaceva lor ambitiones colonial usque le Secunde Guerra Mundial.

Le Statos Unite, que habeva conquerite omne su territorio in le continente nordamerican verso 1890, comenciava un politica de expansion e colonialismo militariste durante le administration de su presidente McKinley (1897-1901), invadente Cuba e provocante con Espania un guerra que le americanos ganiava facilemente.

A causa de iste guerra, le Statos Unite exercitava un specie de protectorato sur Cuba e annexava Puerto Rico e le Philippinas. Le governamento statounitese anque conquireva Guam, un parte de Samoa, e le insulas de Hawaii, que eventualmente deveniva le cinquantesime stato american.

Pro construer le canal de Panama e controlar le territorio a su latere, le Statos Unite divideva Columbia in duo partes, creante artificialmente un nove stato, Panama, que se submitteva completemente al planes american pro controlar le nove canal inter le oceanos Atlantic e Pacific.

NOTAS STRUCTURAL

Commentarios sur le componente syntactic
del grammatica de interlingua

Parte 5

Syntagmas Propositional, Secunde Parte:

Propositiones cuje verbo es esser pote producer syntagmas adjectival ex propositiones transitive. Ecce un exemplo que combina duo propositiones active, le secunde convertite a su forma passive:

Le Homine parcava su automobile. Roberta videva le homine.

>>> Le homine que Roberta videva parcava su automobile.

>>> Le homine qui esseva vidite per Roberto parcava su automobile.

>>> Le homine vidite per Roberto parcava su automobile.

On pote usar le participio presente de un maniera simile. Que nos examina un proposition alique complicate formate de tres propositiones plus simple:

Le traino curreva verso un ponte.

Un bomba habeva destruite le ponte. >>> Le ponte habeva essite destruite per un bomba.

Le traino accelerava rapidemente.

Que nos nunc examina como iste propositiones pote combinar se:

Le traino curreva verso un ponte que un bomba habeva destruite e accelerava rapidemente.

>>> Le traino curreva verso un ponte que esseva destruite per un bomba e accelerava rapidemente.

>>> Le traino curreva verso un ponte destruite per un bomba e accelerava rapidemente.

Nos anque pote cambiar iste proposition a Le traino curriente verso un ponte destruite per un bomba accelerava rapidemente.

Normalmente iste proposition esserea derivate ex iste tres propositiones:

Le traino esseva curriente.

Un bomba habeva destruite le ponte. >>> Le ponte habeva essite destruite per un bomba.

Le traino accelerava rapidemente.

Ma secundo le normas del grammatica de Gode e Blair, un proposition como Le traino esseva currente o Le computator esseva functionante non existe. On poterea interpretar iste proposition como un tempore progressive como le anglese The computer was running, le espaniol (El ordenador)/(La computadora) estaba funcionando, le portugese O computador estava (funcionando)/(a funcionar), o le italiano Il calculatore stava funzionando.

Ma le grammatica de Gode e Blair habeva le scopo de includer solmente constructiones grammatic commun a omne le linguas fonte de interlingua, e le francese vermente non ha tempores progressive, ben que on pote dicer in francese L�ordinateur �tait en train de fonctionner si il es importante accentuar le aspecto progressive de iste action, ma quasi sempre on dice in francese L�ordinateur fonctionnait.

Rebus sic stantibus (omne considerationes essente assi), Gode e Blair non dava a interlingua tempores progressive. Forsan con le evolution futur le uso de Le traino esseva currente devenira un construction plus active in interlingua, o forsan con le tempore nos usara expressiones como Le ordinator/computator stava a functionar o Le ordinator/computator esseva in traino de functionar.

(Como le linguistas academic io trova omne linguas e dialectos e omne phenomenos linguistic equalmente interessante, e io non vole dictar como altere personas debe usar interlingua, e io sempre essaya limitar me al re�commendationes de Gode e Blair e de Karel Wilgenhof in lor grammaticas de interlingua quando io lo scribe. Io anque face errors multo facilemente, e io sempre es felice quando altere personas los corrige quando illes adapta a lor proprie necessitates lo que io scribe. �H. Kyson Jr.)

Nos jam ha vidite como propositiones con esser pote esser le origine de diverse constructiones reducite (Roberto vide le homine. Le homine es vetule. >>> Roberto vide le homine vetule, etc.). Ma il es anque possible includer un proposition cuje verbo es un forma de esser in propositiones complicate eliminante solmente le verbo. Io va illustrar iste processo de derivation con un proposition que io jam ha usate in iste presentation:

Ecce un exemplo:

Le exemplo combina duo propositiones active.

>>> Ecce un exemplo que combina duo propositiones active.

On convertiva le secunde a su forma passive.

>>> Le secunde esseva convertite a su forma passive.

>>> Ecce un exemplo que combina duo propositiones active, le secunde convertite a su forma passive.

Io va concluder con un altere exemplo:

Roberto debeva cercar in le Rete le information que ille necessitava.

Le libro de Roberto habeva essite completemente comburite in le incendio.

>>> Roberto, su libro completemente comburite in le incendio, debeva cercar in le Rete le information que ille necessitava.  

[Retro a Curso]
[Vade al prime pagina]